Site icon Sanatan Roots

भगवद गीता: अध्याय 2, श्लोक 1

&NewLine;<pre id&equals;"tw-target-text" class&equals;"wp-block-preformatted"><strong>सञ्जय उवाच।&NewLine;तं तथा कृपयाविष्टमश्रुपूर्णाकुलेक्षणम्।&NewLine;विषीदन्तमिदं वाक्यमुवाच मधुसूदनः॥1॥&NewLine;<&sol;strong>&NewLine;संजयः उवाच&semi;-संजय ने कहा&semi; तम्-उसे&comma; अर्जुन को&semi; कृपया-करुणा के साथ&semi; आविष्टम–अभिभूत&semi; अश्रु-पूर्ण-आसुओं से भरे&semi; आकुल-निराश&semi; ईक्षणम्-नेत्र&semi; विषीदन्तम्-शोकाकुल&semi; इदम्-ये&semi; वाक्यम्-शब्द&semi; उवाच-कहा&semi;&NewLine;&NewLine;<strong>Hindi translation &colon; <&sol;strong>संजय ने कहा-करुणा से अभिभूत&comma; मन से शोकाकुल और अश्रुओं से भरे नेत्रों वाले अर्जुन को देख कर श्रीकृष्ण ने निम्नवर्णित शब्द कहे।<&sol;pre>&NewLine;&NewLine;&NewLine;&NewLine;<h2 class&equals;"wp-block-heading" id&equals;"h-ग-त-क-अमर-स-द-श-अर-ज-न-क-द-व-व-ध-और-क-ष-ण-क-म-र-गदर-शन">गीता का अमर संदेश&colon; अर्जुन की द्विविधा और कृष्ण का मार्गदर्शन<&sol;h2>&NewLine;&NewLine;&NewLine;&NewLine;<h2 class&equals;"wp-block-heading" id&equals;"h-प-रस-त-वन">प्रस्तावना<&sol;h2>&NewLine;&NewLine;&NewLine;&NewLine;<p>महाभारत के युद्ध के मैदान पर&comma; जब दो विशाल सेनाएं आमने-सामने खड़ी थीं&comma; तब एक योद्धा के मन में उठे संशय ने पूरे मानव जाति के लिए एक अमूल्य ज्ञान का द्वार खोल दिया। यह योद्धा था अर्जुन&comma; और उनके संशय का समाधान करने वाले थे स्वयं श्रीकृष्ण। इस संवाद से जन्मी श्रीमद्भगवद्गीता न केवल हिंदू धर्म का एक महत्वपूर्ण ग्रंथ है&comma; बल्कि यह मानव जीवन के मूलभूत प्रश्नों का उत्तर देने वाला एक दार्शनिक मार्गदर्शक भी है।<&sol;p>&NewLine;&NewLine;&NewLine;&NewLine;<h3 class&equals;"wp-block-heading" id&equals;"h-अर-ज-न-क-द-व-व-ध-म-नव-य-भ-वन-ओ-क-प-रत-ब-ब">अर्जुन की द्विविधा&colon; मानवीय भावनाओं का प्रतिबिंब<&sol;h3>&NewLine;&NewLine;&NewLine;&NewLine;<h3 class&equals;"wp-block-heading" id&equals;"h-कर-ण-और-कर-तव-य-क-द-व-द-व">करुणा और कर्तव्य का द्वंद्व<&sol;h3>&NewLine;&NewLine;&NewLine;&NewLine;<p>अर्जुन की स्थिति हर उस व्यक्ति की स्थिति है&comma; जो जीवन में कभी न कभी कर्तव्य और भावनाओं के बीच फंस जाता है। युद्धभूमि में खड़े अर्जुन के सामने एक ओर उनके गुरु&comma; पितामह&comma; और अन्य प्रियजन थे&comma; तो दूसरी ओर उनका क्षत्रिय धर्म।<&sol;p>&NewLine;&NewLine;&NewLine;&NewLine;<blockquote class&equals;"wp-block-quote is-layout-flow wp-block-quote-is-layout-flow">&NewLine;<p>&&num;8220&semi;कृपया परीतात्मा विषीदन्निदमब्रवीत्&&num;8221&semi;<&sol;p>&NewLine;<&sol;blockquote>&NewLine;&NewLine;&NewLine;&NewLine;<p>इस पंक्ति में &&num;8216&semi;कृपया&&num;8217&semi; शब्द अर्जुन की मनःस्थिति को बखूबी दर्शाता है। यहाँ दो प्रकार की करुणा का उल्लेख किया जा सकता है&colon;<&sol;p>&NewLine;&NewLine;&NewLine;&NewLine;<ol class&equals;"wp-block-list">&NewLine;<li><strong>दैवीय करुणा<&sol;strong>&colon; यह वह करुणा है जो ईश्वर और संत भटकी हुई आत्माओं के प्रति महसूस करते हैं।<&sol;li>&NewLine;&NewLine;&NewLine;&NewLine;<li><strong>मानवीय करुणा<&sol;strong>&colon; यह वह करुणा है जो हम दूसरों के दुःख को देखकर महसूस करते हैं।<&sol;li>&NewLine;<&sol;ol>&NewLine;&NewLine;&NewLine;&NewLine;<p>अर्जुन इस समय मानवीय करुणा से ग्रस्त हैं। उन्हें अपने सगे-संबंधियों से युद्ध करने में संकोच हो रहा है।<&sol;p>&NewLine;&NewLine;&NewLine;&NewLine;<h3 class&equals;"wp-block-heading" id&equals;"h-अर-ज-न-क-व-ल-प-एक-म-नव-य-प-रत-क-र-य">अर्जुन का विलाप&colon; एक मानवीय प्रतिक्रिया<&sol;h3>&NewLine;&NewLine;&NewLine;&NewLine;<p>अर्जुन का विलाप एक सामान्य मानवीय प्रतिक्रिया है। वे कहते हैं&colon;<&sol;p>&NewLine;&NewLine;&NewLine;&NewLine;<blockquote class&equals;"wp-block-quote is-layout-flow wp-block-quote-is-layout-flow">&NewLine;<p>&&num;8220&semi;न काङ्क्षे विजयं कृष्ण न च राज्यं सुखानि च।<br>किं नो राज्येन गोविन्द किं भोगैर्जीवितेन वा॥&&num;8221&semi;<&sol;p>&NewLine;<&sol;blockquote>&NewLine;&NewLine;&NewLine;&NewLine;<p>अर्थात्&comma; &&num;8220&semi;हे कृष्ण&comma; मुझे न तो विजय चाहिए&comma; न राज्य और न ही सुख। हे गोविंद&comma; हमें ऐसे राज्य से क्या लाभ&comma; या ऐसे जीवन और भोगों से क्या लाभ&quest;&&num;8221&semi;<&sol;p>&NewLine;&NewLine;&NewLine;&NewLine;<p>यह वाक्य दर्शाता है कि अर्जुन किस प्रकार अपने कर्तव्य और भावनाओं के बीच फंसे हुए हैं।<&sol;p>&NewLine;&NewLine;&NewLine;&NewLine;<h4 class&equals;"wp-block-heading" id&equals;"h-श-र-क-ष-ण-क-म-र-गदर-शन-ज-ञ-न-क-प-रक-श">श्रीकृष्ण का मार्गदर्शन&colon; ज्ञान का प्रकाश<&sol;h4>&NewLine;&NewLine;&NewLine;&NewLine;<h4 class&equals;"wp-block-heading" id&equals;"h-कर-म-य-ग-क-स-द-ध-त">कर्म योग का सिद्धांत<&sol;h4>&NewLine;&NewLine;&NewLine;&NewLine;<p>श्रीकृष्ण अर्जुन को कर्म योग का महत्व समझाते हैं। वे कहते हैं&colon;<&sol;p>&NewLine;&NewLine;&NewLine;&NewLine;<blockquote class&equals;"wp-block-quote is-layout-flow wp-block-quote-is-layout-flow">&NewLine;<p>&&num;8220&semi;कर्मण्येवाधिकारस्ते मा फलेषु कदाचन।<br>मा कर्मफलहेतुर्भूर्मा ते सङ्गोऽस्त्वकर्मणि॥&&num;8221&semi;<&sol;p>&NewLine;<&sol;blockquote>&NewLine;&NewLine;&NewLine;&NewLine;<p>अर्थात्&comma; &&num;8220&semi;तुम्हारा अधिकार केवल कर्म करने में है&comma; फल में कभी नहीं। इसलिए कर्मफल के हेतु मत बनो&comma; और न ही कर्म न करने में तुम्हारी आसक्ति हो।&&num;8221&semi;<&sol;p>&NewLine;&NewLine;&NewLine;&NewLine;<p>यह सिद्धांत हमें सिखाता है कि हमें अपने कर्तव्य का पालन करना चाहिए&comma; बिना फल की चिंता किए।<&sol;p>&NewLine;&NewLine;&NewLine;&NewLine;<h4 class&equals;"wp-block-heading" id&equals;"h-आत-म-क-अमरत">आत्मा की अमरता<&sol;h4>&NewLine;&NewLine;&NewLine;&NewLine;<p>श्रीकृष्ण अर्जुन को आत्मा की अमरता का ज्ञान देते हैं&colon;<&sol;p>&NewLine;&NewLine;&NewLine;&NewLine;<blockquote class&equals;"wp-block-quote is-layout-flow wp-block-quote-is-layout-flow">&NewLine;<p>&&num;8220&semi;न जायते म्रियते वा कदाचि-<br>न्नायं भूत्वा भविता वा न भूयः।<br>अजो नित्यः शाश्वतोऽयं पुराणो<br>न हन्यते हन्यमाने शरीरे॥&&num;8221&semi;<&sol;p>&NewLine;<&sol;blockquote>&NewLine;&NewLine;&NewLine;&NewLine;<p>अर्थात्&comma; &&num;8220&semi;आत्मा कभी जन्म नहीं लेती और न ही मरती है। यह न तो कभी अस्तित्व में आई है और न ही कभी अस्तित्वहीन होगी। यह जन्मरहित&comma; नित्य&comma; शाश्वत और पुरातन है। शरीर के मारे जाने पर भी इसका नाश नहीं होता।&&num;8221&semi;<&sol;p>&NewLine;&NewLine;&NewLine;&NewLine;<p>यह ज्ञान अर्जुन को यह समझने में मदद करता है कि मृत्यु केवल शरीर का अंत है&comma; आत्मा का नहीं।<&sol;p>&NewLine;&NewLine;&NewLine;&NewLine;<h3 class&equals;"wp-block-heading" id&equals;"h-ग-त-क-म-ख-य-स-द-ध-त">गीता के मुख्य सिद्धांत<&sol;h3>&NewLine;&NewLine;&NewLine;&NewLine;<h3 class&equals;"wp-block-heading" id&equals;"h-1-न-ष-क-म-कर-म">1&period; निष्काम कर्म<&sol;h3>&NewLine;&NewLine;&NewLine;&NewLine;<p>गीता का एक प्रमुख सिद्धांत है निष्काम कर्म&comma; यानी बिना फल की इच्छा के कर्म करना। यह सिद्धांत हमें सिखाता है कि हमें अपने कर्तव्य का पालन करना चाहिए&comma; चाहे परिणाम कुछ भी हो।<&sol;p>&NewLine;&NewLine;&NewLine;&NewLine;<h3 class&equals;"wp-block-heading" id&equals;"h-2-भक-त-य-ग">2&period; भक्ति योग<&sol;h3>&NewLine;&NewLine;&NewLine;&NewLine;<p>भक्ति योग का मार्ग ईश्वर के प्रति पूर्ण समर्पण और प्रेम का मार्ग है। श्रीकृष्ण कहते हैं&colon;<&sol;p>&NewLine;&NewLine;&NewLine;&NewLine;<blockquote class&equals;"wp-block-quote is-layout-flow wp-block-quote-is-layout-flow">&NewLine;<p>&&num;8220&semi;मन्मना भव मद्भक्तो मद्याजी मां नमस्कुरु।<br>मामेवैष्यसि युक्त्वैवमात्मानं मत्परायणः॥&&num;8221&semi;<&sol;p>&NewLine;<&sol;blockquote>&NewLine;&NewLine;&NewLine;&NewLine;<p>अर्थात्&comma; &&num;8220&semi;सदा मुझमें मन लगाओ&comma; मेरे भक्त बनो&comma; मेरी पूजा करो&comma; मुझे नमस्कार करो। इस प्रकार मुझमें पूर्णतया लीन होकर तुम निश्चय ही मुझे प्राप्त होगे।&&num;8221&semi;<&sol;p>&NewLine;&NewLine;&NewLine;&NewLine;<h3 class&equals;"wp-block-heading" id&equals;"h-3-ज-ञ-न-य-ग">3&period; ज्ञान योग<&sol;h3>&NewLine;&NewLine;&NewLine;&NewLine;<p>ज्ञान योग आत्मज्ञान और परमात्मा के ज्ञान का मार्ग है। यह हमें सिखाता है कि सच्चा ज्ञान ही मोक्ष का मार्ग है।<&sol;p>&NewLine;&NewLine;&NewLine;&NewLine;<h3 class&equals;"wp-block-heading" id&equals;"h-4-धर-म-क-प-लन">4&period; धर्म का पालन<&sol;h3>&NewLine;&NewLine;&NewLine;&NewLine;<p>गीता हमें सिखाती है कि हमें अपने धर्म &lpar;कर्तव्य&rpar; का पालन करना चाहिए। श्रीकृष्ण कहते हैं&colon;<&sol;p>&NewLine;&NewLine;&NewLine;&NewLine;<blockquote class&equals;"wp-block-quote is-layout-flow wp-block-quote-is-layout-flow">&NewLine;<p>&&num;8220&semi;स्वधर्मे निधनं श्रेयः परधर्मो भयावहः&&num;8221&semi;<&sol;p>&NewLine;<&sol;blockquote>&NewLine;&NewLine;&NewLine;&NewLine;<p>अर्थात्&comma; &&num;8220&semi;अपने धर्म में मृत्यु श्रेयस्कर है&comma; दूसरे का धर्म भयावह होता है।&&num;8221&semi;<&sol;p>&NewLine;&NewLine;&NewLine;&NewLine;<h3 class&equals;"wp-block-heading" id&equals;"h-ग-त-क-स-द-ध-त-क-वर-तम-न-ज-वन-म-प-रय-ग">गीता के सिद्धांतों का वर्तमान जीवन में प्रयोग<&sol;h3>&NewLine;&NewLine;&NewLine;&NewLine;<p>आज के समय में गीता के सिद्धांत उतने ही प्रासंगिक हैं जितने वे हजारों साल पहले थे। आइए देखें कैसे हम इन सिद्धांतों को अपने दैनिक जीवन में लागू कर सकते हैं&colon;<&sol;p>&NewLine;&NewLine;&NewLine;&NewLine;<figure class&equals;"wp-block-table"><table><thead><tr><th>सिद्धांत<&sol;th><th>दैनिक जीवन में प्रयोग<&sol;th><&sol;tr><&sol;thead><tbody><tr><td>निष्काम कर्म<&sol;td><td>अपने कार्य को पूरी ईमानदारी और समर्पण से करें&comma; बिना परिणाम की चिंता किए<&sol;td><&sol;tr><tr><td>भक्ति योग<&sol;td><td>जीवन में प्रेम और करुणा का भाव रखें<&sol;td><&sol;tr><tr><td>ज्ञान योग<&sol;td><td>निरंतर सीखने और आत्म-चिंतन की प्रक्रिया में रहें<&sol;td><&sol;tr><tr><td>धर्म का पालन<&sol;td><td>अपने कर्तव्यों का पालन करें और नैतिक मूल्यों पर टिके रहें<&sol;td><&sol;tr><&sol;tbody><&sol;table><&sol;figure>&NewLine;&NewLine;&NewLine;&NewLine;<h3 class&equals;"wp-block-heading" id&equals;"h-न-ष-कर-ष">निष्कर्ष<&sol;h3>&NewLine;&NewLine;&NewLine;&NewLine;<p>गीता का संदेश समय की सीमाओं से परे है। यह हमें सिखाती है कि जीवन में संतुलन कैसे बनाए रखें &&num;8211&semi; कर्तव्य और भावनाओं के बीच&comma; आध्यात्मिकता और भौतिकता के बीच। अर्जुन की तरह&comma; हम सभी जीवन में कई बार ऐसी स्थितियों का सामना करते हैं जहां हमें कठिन निर्णय लेने होते हैं। ऐसे समय में गीता का ज्ञान हमारा मार्गदर्शन करता है।<&sol;p>&NewLine;&NewLine;&NewLine;&NewLine;<p>गीता हमें याद दिलाती है कि हम सभी एक बृहत्तर योजना का हिस्सा हैं। हमारा कर्तव्य है कि हम अपने कर्मों को पूरी निष्ठा से करें&comma; बिना फल की चिंता किए। यह हमें सिखाती है कि सच्चा ज्ञान और आत्म-बोध ही जीवन का लक्ष्य है।<&sol;p>&NewLine;&NewLine;&NewLine;&NewLine;<p>अंत में&comma; गीता का संदेश है &&num;8211&semi; जीवन एक यात्रा है&comma; और इस यात्रा में हमें अपने कर्तव्य का पालन करना चाहिए&comma; प्रेम और करुणा के साथ जीना चाहिए&comma; और निरंतर आत्म-उन्नति की ओर बढ़ना चाहिए। यही जीवन का सार है&comma; और यही गीता का अमर संदेश है।<&sol;p>&NewLine;&NewLine;&NewLine;&NewLine;<div class&equals;"wp-block-buttons is-content-justification-space-between is-layout-flex wp-container-core-buttons-is-layout-3d213aab wp-block-buttons-is-layout-flex">&NewLine;<div class&equals;"wp-block-button"><a class&equals;"wp-block-button&lowbar;&lowbar;link wp-element-button" href&equals;"https&colon;&sol;&sol;sanatanroots&period;com&sol;&percnt;e0&percnt;a4&percnt;ad&percnt;e0&percnt;a4&percnt;97&percnt;e0&percnt;a4&percnt;b5&percnt;e0&percnt;a4&percnt;a6-&percnt;e0&percnt;a4&percnt;97&percnt;e0&percnt;a5&percnt;80&percnt;e0&percnt;a4&percnt;a4&percnt;e0&percnt;a4&percnt;be-&percnt;e0&percnt;a4&percnt;85&percnt;e0&percnt;a4&percnt;a7&percnt;e0&percnt;a5&percnt;8d&percnt;e0&percnt;a4&percnt;af&percnt;e0&percnt;a4&percnt;be&percnt;e0&percnt;a4&percnt;af-1-&percnt;e0&percnt;a4&percnt;b6&percnt;e0&percnt;a5&percnt;8d&percnt;e0&percnt;a4&percnt;b2&percnt;e0&percnt;a5&percnt;8b&percnt;e0&percnt;a4&percnt;95-47&sol;">Previous<&sol;a><&sol;div>&NewLine;&NewLine;&NewLine;&NewLine;<div class&equals;"wp-block-button"><a class&equals;"wp-block-button&lowbar;&lowbar;link wp-element-button" href&equals;"https&colon;&sol;&sol;sanatanroots&period;com&sol;&percnt;e0&percnt;a4&percnt;ad&percnt;e0&percnt;a4&percnt;97&percnt;e0&percnt;a4&percnt;b5&percnt;e0&percnt;a4&percnt;a6-&percnt;e0&percnt;a4&percnt;97&percnt;e0&percnt;a5&percnt;80&percnt;e0&percnt;a4&percnt;a4&percnt;e0&percnt;a4&percnt;be-&percnt;e0&percnt;a4&percnt;85&percnt;e0&percnt;a4&percnt;a7&percnt;e0&percnt;a5&percnt;8d&percnt;e0&percnt;a4&percnt;af&percnt;e0&percnt;a4&percnt;be&percnt;e0&percnt;a4&percnt;af-2-&percnt;e0&percnt;a4&percnt;b6&percnt;e0&percnt;a5&percnt;8d&percnt;e0&percnt;a4&percnt;b2&percnt;e0&percnt;a5&percnt;8b&percnt;e0&percnt;a4&percnt;95-2&sol;">Next<&sol;a><&sol;div>&NewLine;<&sol;div>&NewLine;

Exit mobile version