Site icon Sanatan Roots

भगवद गीता: अध्याय 2, श्लोक 17

&NewLine;<p><strong>अविनाशि तु तद्विद्धि येन सर्वमिदं ततम् ।<br>विनाशमव्ययस्यास्य न कश्चित्कर्तुमर्हति॥17॥<&sol;strong><&sol;p>&NewLine;&NewLine;&NewLine;&NewLine;<p><audio src&equals;"https&colon;&sol;&sol;www&period;holy-bhagavad-gita&period;org&sol;public&sol;audio&sol;002&lowbar;017&period;mp3"><&sol;audio>अविनाशि-अनश्वर&semi; तु–वास्तव में&semi; तत्-उसे&semi; विद्धि-जानो&semi; येन-किसके द्वारा&semi; सर्वम् सम्पूर्ण&semi; इदम् यह&semi; ततम्-व्याप्त&semi; विनाशम्-नाश&semi; अव्ययस्य-अविनाशी का&semi; अस्य-इसके द्वारा&semi; न कश्चित्-कोई नहीं&semi; कर्तुम्-का कारण&semi; अर्हति-समर्थ है।<&sol;p>&NewLine;&NewLine;&NewLine;&NewLine;<p><strong>Hindi translation&colon;&nbsp&semi;<&sol;strong>जो पूरे शरीर में व्याप्त है&comma; उसे ही तुम अविनाशी समझो। उस अनश्वर आत्मा को नष्ट करने मे कोई भी समर्थ नहीं है।<&sol;p>&NewLine;&NewLine;&NewLine;&NewLine;<h2 class&equals;"wp-block-heading" id&equals;"h-आत-म-और-शर-र-एक-अद-व-त-य-स-ब-ध">आत्मा और शरीर&colon; एक अद्वितीय संबंध<&sol;h2>&NewLine;&NewLine;&NewLine;&NewLine;<h3 class&equals;"wp-block-heading" id&equals;"h-प-रस-त-वन">प्रस्तावना<&sol;h3>&NewLine;&NewLine;&NewLine;&NewLine;<p>आत्मा और शरीर का संबंध सदियों से दार्शनिकों&comma; धर्मगुरुओं और वैज्ञानिकों के लिए एक रहस्यमय विषय रहा है। भारतीय दर्शन में&comma; यह विषय विशेष रूप से महत्वपूर्ण स्थान रखता है। श्रीकृष्ण ने गीता में कहा है कि आत्मा शरीर में व्याप्त है। यह कथन गहन अर्थ रखता है और हमें आत्मा और शरीर के बीच के जटिल संबंध को समझने में मदद करता है।<&sol;p>&NewLine;&NewLine;&NewLine;&NewLine;<h2 class&equals;"wp-block-heading" id&equals;"h-आत-म-क-प-रक-त">आत्मा की प्रकृति<&sol;h2>&NewLine;&NewLine;&NewLine;&NewLine;<h3 class&equals;"wp-block-heading" id&equals;"h-च-तन-य-स-वर-प">चैतन्य स्वरूप<&sol;h3>&NewLine;&NewLine;&NewLine;&NewLine;<p>आत्मा को चेतन या चैतन्य स्वरूप माना जाता है। यह जीवन का मूल तत्व है जो हमारे अस्तित्व को परिभाषित करता है। चेतना का यह गुण आत्मा को जड़ पदार्थों से अलग करता है।<&sol;p>&NewLine;&NewLine;&NewLine;&NewLine;<h3 class&equals;"wp-block-heading" id&equals;"h-अव-न-श-और-श-श-वत">अविनाशी और शाश्वत<&sol;h3>&NewLine;&NewLine;&NewLine;&NewLine;<p>वेदों और उपनिषदों में आत्मा को अविनाशी और शाश्वत बताया गया है। यह न तो जन्म लेती है और न ही मरती है&comma; बल्कि एक शरीर से दूसरे में संचरण करती रहती है।<&sol;p>&NewLine;&NewLine;&NewLine;&NewLine;<h3 class&equals;"wp-block-heading" id&equals;"h-शर-र-क-प-रक-त">शरीर की प्रकृति<&sol;h3>&NewLine;&NewLine;&NewLine;&NewLine;<h4 class&equals;"wp-block-heading" id&equals;"h-भ-त-क-स-रचन">भौतिक संरचना<&sol;h4>&NewLine;&NewLine;&NewLine;&NewLine;<p>शरीर जड़ पदार्थों से निर्मित होता है। यह पंच महाभूतों &&num;8211&semi; पृथ्वी&comma; जल&comma; अग्नि&comma; वायु और आकाश से बना होता है।<&sol;p>&NewLine;&NewLine;&NewLine;&NewLine;<h3 class&equals;"wp-block-heading" id&equals;"h-नश-वरत">नश्वरता<&sol;h3>&NewLine;&NewLine;&NewLine;&NewLine;<p>शरीर नश्वर है। यह जन्म लेता है&comma; बढ़ता है&comma; बूढ़ा होता है और अंत में नष्ट हो जाता है।<&sol;p>&NewLine;&NewLine;&NewLine;&NewLine;<h3 class&equals;"wp-block-heading" id&equals;"h-आत-म-और-शर-र-क-स-ब-ध">आत्मा और शरीर का संबंध<&sol;h3>&NewLine;&NewLine;&NewLine;&NewLine;<h4 class&equals;"wp-block-heading" id&equals;"h-व-य-पकत-क-स-द-ध-त">व्यापकता का सिद्धांत<&sol;h4>&NewLine;&NewLine;&NewLine;&NewLine;<p>श्रीकृष्ण का कथन कि आत्मा शरीर में व्याप्त है&comma; आत्मा की व्यापकता को दर्शाता है। यह बताता है कि आत्मा शरीर के किसी एक हिस्से तक सीमित नहीं है&comma; बल्कि पूरे शरीर में फैली हुई है।<&sol;p>&NewLine;&NewLine;&NewLine;&NewLine;<h3 class&equals;"wp-block-heading" id&equals;"h-च-तन-क-स-च-र">चेतना का संचार<&sol;h3>&NewLine;&NewLine;&NewLine;&NewLine;<p>आत्मा अपनी चेतन शक्ति को शरीर में संचारित करती है। यह प्रक्रिया शरीर को सजीव और सक्रिय बनाती है।<&sol;p>&NewLine;&NewLine;&NewLine;&NewLine;<h3 class&equals;"wp-block-heading" id&equals;"h-आत-म-क-न-व-स-स-थ-न">आत्मा का निवास स्थान<&sol;h3>&NewLine;&NewLine;&NewLine;&NewLine;<h4 class&equals;"wp-block-heading" id&equals;"h-ह-दय-म-स-थ-त">हृदय में स्थिति<&sol;h4>&NewLine;&NewLine;&NewLine;&NewLine;<p>वेदों में वर्णन किया गया है कि आत्मा हृदय में वास करती है। यह कथन निम्नलिखित श्लोकों में पाया जाता है&colon;<&sol;p>&NewLine;&NewLine;&NewLine;&NewLine;<blockquote class&equals;"wp-block-quote is-layout-flow wp-block-quote-is-layout-flow">&NewLine;<p>हृदि ह्येष आत्मा । &lpar;प्रश्नोपनिषद्-3&period;6&rpar;<&sol;p>&NewLine;&NewLine;&NewLine;&NewLine;<p>स वा एष आत्मा हृदि। &lpar;छान्दोग्योपनिषद-8&period;3&period;3&rpar;<&sol;p>&NewLine;<&sol;blockquote>&NewLine;&NewLine;&NewLine;&NewLine;<h3 class&equals;"wp-block-heading" id&equals;"h-च-तन-क-प-रस-र">चेतना का प्रसार<&sol;h3>&NewLine;&NewLine;&NewLine;&NewLine;<p>यद्यपि आत्मा का निवास स्थान हृदय माना जाता है&comma; चेतना पूरे शरीर में प्रसारित रहती है। यह विरोधाभास जैसा लग सकता है&comma; लेकिन वास्तव में यह आत्मा की अद्भुत क्षमता को दर्शाता है।<&sol;p>&NewLine;&NewLine;&NewLine;&NewLine;<h3 class&equals;"wp-block-heading" id&equals;"h-महर-ष-व-दव-य-स-क-द-ष-ट-क-ण">महर्षि वेदव्यास का दृष्टिकोण<&sol;h3>&NewLine;&NewLine;&NewLine;&NewLine;<h4 class&equals;"wp-block-heading" id&equals;"h-च-दन-क-उद-हरण">चंदन का उदाहरण<&sol;h4>&NewLine;&NewLine;&NewLine;&NewLine;<p>महर्षि वेदव्यास ने आत्मा और शरीर के संबंध को समझाने के लिए चंदन का उदाहरण दिया है&colon;<&sol;p>&NewLine;&NewLine;&NewLine;&NewLine;<blockquote class&equals;"wp-block-quote is-layout-flow wp-block-quote-is-layout-flow">&NewLine;<p>अविरोधश्चन्दनवत् ।। &lpar;ब्रह्मसूत्र-2&period;3&period;24&rpar;<&sol;p>&NewLine;<&sol;blockquote>&NewLine;&NewLine;&NewLine;&NewLine;<p>इस सूत्र का अर्थ है कि जिस प्रकार मस्तक पर चंदन का लेप करने से पूरा शरीर शीतल हो जाता है&comma; उसी प्रकार आत्मा हृदय में स्थित रहकर भी पूरे शरीर में अपनी चेतन शक्ति को प्रसारित करती है।<&sol;p>&NewLine;&NewLine;&NewLine;&NewLine;<h3 class&equals;"wp-block-heading" id&equals;"h-स-ग-ध-क-उद-हरण">सुगंध का उदाहरण<&sol;h3>&NewLine;&NewLine;&NewLine;&NewLine;<p>आत्मा की चेतना के प्रसार को समझाने के लिए महर्षि वेदव्यास ने एक और उदाहरण दिया है&colon;<&sol;p>&NewLine;&NewLine;&NewLine;&NewLine;<blockquote class&equals;"wp-block-quote is-layout-flow wp-block-quote-is-layout-flow">&NewLine;<p>व्यतिरेको गन्धवत्। &lpar;ब्रह्मसूत्र-2&period;3&period;27&rpar;<&sol;p>&NewLine;<&sol;blockquote>&NewLine;&NewLine;&NewLine;&NewLine;<p>इस सूत्र में बताया गया है कि जिस प्रकार एक फूल की सुगंध पूरे उद्यान को सुगंधित कर देती है&comma; उसी प्रकार आत्मा की चेतना पूरे शरीर में फैल जाती है।<&sol;p>&NewLine;&NewLine;&NewLine;&NewLine;<h3 class&equals;"wp-block-heading" id&equals;"h-आत-म-और-शर-र-क-स-ब-ध-क-महत-व">आत्मा और शरीर के संबंध का महत्व<&sol;h3>&NewLine;&NewLine;&NewLine;&NewLine;<h4 class&equals;"wp-block-heading" id&equals;"h-आध-य-त-म-क-व-क-स">आध्यात्मिक विकास<&sol;h4>&NewLine;&NewLine;&NewLine;&NewLine;<p>आत्मा और शरीर के संबंध को समझना आध्यात्मिक विकास के लिए महत्वपूर्ण है। यह हमें अपने वास्तविक स्वरूप को पहचानने में मदद करता है।<&sol;p>&NewLine;&NewLine;&NewLine;&NewLine;<h3 class&equals;"wp-block-heading" id&equals;"h-ज-वन-क-उद-द-श-य">जीवन का उद्देश्य<&sol;h3>&NewLine;&NewLine;&NewLine;&NewLine;<p>इस संबंध को समझने से हमें जीवन के उद्देश्य को समझने में मदद मिलती है। यह हमें बताता है कि हम केवल शरीर नहीं हैं&comma; बल्कि एक चेतन आत्मा हैं जो इस शरीर का उपयोग अपने विकास के लिए कर रही है।<&sol;p>&NewLine;&NewLine;&NewLine;&NewLine;<h3 class&equals;"wp-block-heading" id&equals;"h-न-त-क-और-आचरणगत-प-रभ-व">नैतिक और आचरणगत प्रभाव<&sol;h3>&NewLine;&NewLine;&NewLine;&NewLine;<p>आत्मा और शरीर के संबंध को समझने से हमारे नैतिक मूल्यों और आचरण पर भी प्रभाव पड़ता है। यह हमें अपने कर्मों के प्रति अधिक जागरूक और जिम्मेदार बनाता है।<&sol;p>&NewLine;&NewLine;&NewLine;&NewLine;<h3 class&equals;"wp-block-heading" id&equals;"h-व-ज-ञ-न-क-द-ष-ट-क-ण">वैज्ञानिक दृष्टिकोण<&sol;h3>&NewLine;&NewLine;&NewLine;&NewLine;<h4 class&equals;"wp-block-heading" id&equals;"h-न-य-र-स-इ-स-क-अन-स-ध-न">न्यूरोसाइंस के अनुसंधान<&sol;h4>&NewLine;&NewLine;&NewLine;&NewLine;<p>आधुनिक विज्ञान&comma; विशेष रूप से न्यूरोसाइंस&comma; चेतना और मस्तिष्क के संबंध पर शोध कर रहा है। यद्यपि यह शोध अभी प्रारंभिक अवस्था में है&comma; फिर भी यह हमें मन और शरीर के संबंध को समझने में मदद कर रहा है।<&sol;p>&NewLine;&NewLine;&NewLine;&NewLine;<h3 class&equals;"wp-block-heading" id&equals;"h-क-व-टम-फ-ज-क-स-क-य-गद-न">क्वांटम फिजिक्स का योगदान<&sol;h3>&NewLine;&NewLine;&NewLine;&NewLine;<p>क्वांटम फिजिक्स के कुछ सिद्धांत चेतना और भौतिक जगत के बीच के संबंध पर नए प्रकाश डाल रहे हैं। ये सिद्धांत प्राचीन भारतीय दर्शन के कुछ विचारों से मेल खाते हुए दिखाई देते हैं।<&sol;p>&NewLine;&NewLine;&NewLine;&NewLine;<h3 class&equals;"wp-block-heading" id&equals;"h-आत-म-और-शर-र-क-स-ब-ध-पर-व-भ-न-न-दर-शन-क-व-च-र">आत्मा और शरीर के संबंध पर विभिन्न दर्शनों के विचार<&sol;h3>&NewLine;&NewLine;&NewLine;&NewLine;<h3 class&equals;"wp-block-heading" id&equals;"h-अद-व-त-व-द-त">अद्वैत वेदांत<&sol;h3>&NewLine;&NewLine;&NewLine;&NewLine;<p>अद्वैत वेदांत के अनुसार&comma; आत्मा और ब्रह्म एक ही हैं। शरीर माया का प्रतिबिंब है जो हमें इस सत्य को देखने से रोकता है।<&sol;p>&NewLine;&NewLine;&NewLine;&NewLine;<h3 class&equals;"wp-block-heading" id&equals;"h-द-व-त-व-द-त">द्वैत वेदांत<&sol;h3>&NewLine;&NewLine;&NewLine;&NewLine;<p>द्वैत वेदांत आत्मा और परमात्मा को अलग-अलग मानता है। इस दर्शन के अनुसार&comma; शरीर आत्मा का वाहन है जिसके माध्यम से वह इस संसार में कर्म करती है।<&sol;p>&NewLine;&NewLine;&NewLine;&NewLine;<h3 class&equals;"wp-block-heading" id&equals;"h-स-ख-य-दर-शन">सांख्य दर्शन<&sol;h3>&NewLine;&NewLine;&NewLine;&NewLine;<p>सांख्य दर्शन में आत्मा &lpar;पुरुष&rpar; और प्रकृति को अलग-अलग माना जाता है। शरीर प्रकृति का हिस्सा है जबकि आत्मा इससे भिन्न है।<&sol;p>&NewLine;&NewLine;&NewLine;&NewLine;<h2 class&equals;"wp-block-heading" id&equals;"h-आत-म-और-शर-र-क-स-ब-ध-क-व-य-वह-र-क-महत-व">आत्मा और शरीर के संबंध का व्यावहारिक महत्व<&sol;h2>&NewLine;&NewLine;&NewLine;&NewLine;<h3 class&equals;"wp-block-heading" id&equals;"h-स-व-स-थ-य-और-कल-य-ण">स्वास्थ्य और कल्याण<&sol;h3>&NewLine;&NewLine;&NewLine;&NewLine;<p>आत्मा और शरीर के संबंध को समझने से हम अपने स्वास्थ्य और कल्याण को बेहतर ढंग से प्रबंधित कर सकते हैं। यह समझ हमें शारीरिक और मानसिक स्वास्थ्य के बीच संतुलन बनाए रखने में मदद करती है।<&sol;p>&NewLine;&NewLine;&NewLine;&NewLine;<h3 class&equals;"wp-block-heading" id&equals;"h-तन-व-प-रब-धन">तनाव प्रबंधन<&sol;h3>&NewLine;&NewLine;&NewLine;&NewLine;<p>इस संबंध की समझ तनाव प्रबंधन में भी सहायक होती है। यह हमें याद दिलाती है कि हम केवल शरीर नहीं हैं और हमारी पहचान केवल बाहरी परिस्थितियों पर निर्भर नहीं है।<&sol;p>&NewLine;&NewLine;&NewLine;&NewLine;<h3 class&equals;"wp-block-heading" id&equals;"h-आत-म-ज-गर-कत">आत्म-जागरूकता<&sol;h3>&NewLine;&NewLine;&NewLine;&NewLine;<p>आत्मा और शरीर के संबंध पर चिंतन करने से आत्म-जागरूकता बढ़ती है। यह हमें अपने विचारों&comma; भावनाओं और कर्मों के प्रति अधिक सचेत बनाता है।<&sol;p>&NewLine;&NewLine;&NewLine;&NewLine;<h2 class&equals;"wp-block-heading" id&equals;"h-न-ष-कर-ष">निष्कर्ष<&sol;h2>&NewLine;&NewLine;&NewLine;&NewLine;<p>आत्मा और शरीर का संबंध एक जटिल और गहन विषय है जो हमारे अस्तित्व के मूल को छूता है। श्रीकृष्ण का कथन कि आत्मा शरीर में व्याप्त है&comma; इस संबंध की व्यापकता और महत्व को दर्शाता है। यह हमें याद दिलाता है कि हम केवल भौतिक शरीर नहीं हैं&comma; बल्कि एक चेतन आत्मा हैं जो इस शरीर के माध्यम से अपनी यात्रा कर रही है।<&sol;p>&NewLine;&NewLine;&NewLine;&NewLine;<p>महर्षि वेदव्यास के उदाहरण हमें इस जटिल संबंध को समझने में मदद करते हैं। चंदन और सुगंध के उदाहरण यह स्पष्ट करते हैं कि कैसे आत्मा&comma; हृदय में स्थित होकर भी&comma; अपनी चेतना को पूरे शरीर में फैला सकती है।<&sol;p>&NewLine;&NewLine;&NewLine;&NewLine;<p>आत्मा और शरीर के संबंध को समझना केवल दार्शनिक चिंतन का विषय नहीं है&comma; बल्कि इसका व्यावहारिक महत्व भी है। यह समझ हमें अपने जीवन को बेहतर ढंग से जीने&comma; अपने स्वास्थ्य का ध्यान रखने और आध्यात्मिक विकास की ओर अग्रसर होने में मदद करती है।<&sol;p>&NewLine;&NewLine;&NewLine;&NewLine;<p>अंत में&comma; यह कहा जा सकता है कि आत्मा और शरीर का संबंध एक ऐसा विषय है जिस पर जितना चिंतन किया जाए&comma; उतना कम है। यह हमारे अस्तित्व का एक अनमोल रहस्य है जो हमें अपने जीवन के उद्देश्य और महत्व को समझने की ओर प्रेरित करता है।<&sol;p>&NewLine;&NewLine;&NewLine;&NewLine;<div class&equals;"wp-block-buttons is-content-justification-space-between is-layout-flex wp-container-core-buttons-is-layout-3d213aab wp-block-buttons-is-layout-flex">&NewLine;<div class&equals;"wp-block-button"><a class&equals;"wp-block-button&lowbar;&lowbar;link wp-element-button" href&equals;"https&colon;&sol;&sol;sanatanroots&period;com&sol;&percnt;e0&percnt;a4&percnt;ad&percnt;e0&percnt;a4&percnt;97&percnt;e0&percnt;a4&percnt;b5&percnt;e0&percnt;a4&percnt;a6-&percnt;e0&percnt;a4&percnt;97&percnt;e0&percnt;a5&percnt;80&percnt;e0&percnt;a4&percnt;a4&percnt;e0&percnt;a4&percnt;be-&percnt;e0&percnt;a4&percnt;85&percnt;e0&percnt;a4&percnt;a7&percnt;e0&percnt;a5&percnt;8d&percnt;e0&percnt;a4&percnt;af&percnt;e0&percnt;a4&percnt;be&percnt;e0&percnt;a4&percnt;af-2-&percnt;e0&percnt;a4&percnt;b6&percnt;e0&percnt;a5&percnt;8d&percnt;e0&percnt;a4&percnt;b2&percnt;e0&percnt;a5&percnt;8b&percnt;e0&percnt;a4&percnt;95-16&sol;">Previous<&sol;a><&sol;div>&NewLine;&NewLine;&NewLine;&NewLine;<div class&equals;"wp-block-button"><a class&equals;"wp-block-button&lowbar;&lowbar;link wp-element-button" href&equals;"https&colon;&sol;&sol;sanatanroots&period;com&sol;&percnt;e0&percnt;a4&percnt;ad&percnt;e0&percnt;a4&percnt;97&percnt;e0&percnt;a4&percnt;b5&percnt;e0&percnt;a4&percnt;a6-&percnt;e0&percnt;a4&percnt;97&percnt;e0&percnt;a5&percnt;80&percnt;e0&percnt;a4&percnt;a4&percnt;e0&percnt;a4&percnt;be-&percnt;e0&percnt;a4&percnt;85&percnt;e0&percnt;a4&percnt;a7&percnt;e0&percnt;a5&percnt;8d&percnt;e0&percnt;a4&percnt;af&percnt;e0&percnt;a4&percnt;be&percnt;e0&percnt;a4&percnt;af-2-&percnt;e0&percnt;a4&percnt;b6&percnt;e0&percnt;a5&percnt;8d&percnt;e0&percnt;a4&percnt;b2&percnt;e0&percnt;a5&percnt;8b&percnt;e0&percnt;a4&percnt;95-18&sol;">Next<&sol;a><&sol;div>&NewLine;<&sol;div>&NewLine;

Exit mobile version