Site icon Sanatan Roots

भगवद गीता: अध्याय 2, श्लोक 4

&NewLine;<p><strong>अर्जुन उवाच।<br>कथं भीष्ममहं सङ्ख्ये द्रोणं च मधुसूदन।<br>इषुभिः प्रतियोत्स्यामि पूजाह्नवरिसूदन ॥4॥<&sol;strong><audio src&equals;"https&colon;&sol;&sol;www&period;holy-bhagavad-gita&period;org&sol;public&sol;audio&sol;002&lowbar;004&period;mp3"><&sol;audio><&sol;p>&NewLine;&NewLine;&NewLine;&NewLine;<p>अर्जुन उवाच-अर्जुन ने कहा&semi; कथम् कैसे&semi; भीष्मम्-भीष्म को&semi; अहम् मे&semi; संख्ये-युद्ध मे&semi; द्रोणम्-द्रोणाचार्य को&semi; च-और&semi; मधुसूदन-मधु राक्षस के दमनकर्ता&comma; श्रीकृष्ण&semi; इषुभिः-वाणों से&semi; प्रतियोत्स्यामि प्रहार करूँगा&semi; पूजा-अहौ-पूजनीय&semi; अरि-सूदन-शत्रुओं के दमनकर्ता&excl; ।<&sol;p>&NewLine;&NewLine;&NewLine;&NewLine;<p><strong>Hindi translation &colon;&nbsp&semi;<&sol;strong>अर्जुन ने कहा-हे मधुसूदन&excl; हे शत्रुओं के दमनकर्ता&excl; मैं युद्धभूमि में कैसे भीष्म और द्रोणाचार्य जैसे महापुरुषों पर बाण चला सकता हूँ जो मेरे लिए परम पूजनीय है।<&sol;p>&NewLine;&NewLine;&NewLine;&NewLine;<p><strong>श्रीकृष्ण और अर्जुन&colon; धर्मयुद्ध का द्वंद्व<&sol;strong><&sol;p>&NewLine;&NewLine;&NewLine;&NewLine;<p>महाभारत के महायुद्ध के मैदान में&comma; जहाँ दो महान सेनाएँ आमने-सामने खड़ी थीं&comma; एक ऐसा संवाद हुआ जो इतिहास में अमर हो गया। यह संवाद श्रीकृष्ण और अर्जुन के बीच हुआ&comma; जिसने न केवल युद्ध की दिशा बदली&comma; बल्कि मानवता को जीवन के गहन सत्यों से परिचित कराया। आइए इस संवाद के महत्वपूर्ण पहलुओं पर एक नज़र डालें।<&sol;p>&NewLine;&NewLine;&NewLine;&NewLine;<h2 class&equals;"wp-block-heading" id&equals;"h-अर-ज-न-क-द-व-द-व-कर-तव-य-बन-म-भ-वन">अर्जुन का द्वंद्व&colon; कर्तव्य बनाम भावना<&sol;h2>&NewLine;&NewLine;&NewLine;&NewLine;<h3 class&equals;"wp-block-heading" id&equals;"h-ग-र-जन-क-प-रत-श-रद-ध">गुरुजनों के प्रति श्रद्धा<&sol;h3>&NewLine;&NewLine;&NewLine;&NewLine;<p>अर्जुन&comma; जो कि महान योद्धा था&comma; अचानक युद्ध के मैदान में संशय से भर गया। उसके सामने एक बड़ी चुनौती थी &&num;8211&semi; अपने ही गुरुजनों और रिश्तेदारों के खिलाफ लड़ना। उसने श्रीकृष्ण से कहा&colon;<&sol;p>&NewLine;&NewLine;&NewLine;&NewLine;<p>&&num;8220&semi;हे कृष्ण&excl; मैं कैसे अपने गुरु भीष्म और द्रोणाचार्य पर बाण चला सकता हूँ&quest; वे मेरे लिए पूजनीय हैं।&&num;8221&semi;<&sol;p>&NewLine;&NewLine;&NewLine;&NewLine;<h3 class&equals;"wp-block-heading" id&equals;"h-भ-ष-म-क-मह-नत">भीष्म की महानता<&sol;h3>&NewLine;&NewLine;&NewLine;&NewLine;<p>अर्जुन ने भीष्म पितामह की महानता का वर्णन करते हुए कहा&colon;<&sol;p>&NewLine;&NewLine;&NewLine;&NewLine;<p>&&num;8220&semi;भीष्म पितामह ब्रह्मचर्य के प्रतीक हैं। उन्होंने अपने पिता के वचन की रक्षा के लिए आजीवन ब्रह्मचर्य का पालन किया। ऐसे महान व्यक्ति पर मैं कैसे प्रहार कर सकता हूँ&quest;&&num;8221&semi;<&sol;p>&NewLine;&NewLine;&NewLine;&NewLine;<h3 class&equals;"wp-block-heading" id&equals;"h-द-र-ण-च-र-य-क-ऋण">द्रोणाचार्य का ऋण<&sol;h3>&NewLine;&NewLine;&NewLine;&NewLine;<p>अर्जुन ने अपने गुरु द्रोणाचार्य के प्रति कृतज्ञता व्यक्त करते हुए कहा&colon;<&sol;p>&NewLine;&NewLine;&NewLine;&NewLine;<p>&&num;8220&semi;द्रोणाचार्य ने मुझे धनुर्विद्या सिखाई। उनकी कृपा से ही मैं आज श्रेष्ठ धनुर्धर हूँ। क्या मैं अपने ही गुरु पर बाण चलाऊँ&quest;&&num;8221&semi;<&sol;p>&NewLine;&NewLine;&NewLine;&NewLine;<h3 class&equals;"wp-block-heading" id&equals;"h-न-त-क-स-कट-धर-म-और-कर-तव-य-क-टकर-व">नैतिक संकट&colon; धर्म और कर्तव्य का टकराव<&sol;h3>&NewLine;&NewLine;&NewLine;&NewLine;<h3 class&equals;"wp-block-heading" id&equals;"h-कर-तव-य-क-ब-झ">कर्तव्य का बोझ<&sol;h3>&NewLine;&NewLine;&NewLine;&NewLine;<p>अर्जुन अपने कर्तव्य और भावनाओं के बीच फँस गया था। उसने श्रीकृष्ण से कहा&colon;<&sol;p>&NewLine;&NewLine;&NewLine;&NewLine;<p>&&num;8220&semi;हे कृष्ण&excl; मेरा कर्तव्य है कि मैं अपने गुरुजनों का सम्मान करूँ और अपने रिश्तेदारों पर दया दिखाऊँ। लेकिन यह युद्ध मुझसे ठीक इसके विपरीत माँग कर रहा है।&&num;8221&semi;<&sol;p>&NewLine;&NewLine;&NewLine;&NewLine;<h3 class&equals;"wp-block-heading" id&equals;"h-आत-मग-ल-न-क-भ-व">आत्मग्लानि का भाव<&sol;h3>&NewLine;&NewLine;&NewLine;&NewLine;<p>अर्जुन की आँखों में आँसू थे जब उसने कहा&colon;<&sol;p>&NewLine;&NewLine;&NewLine;&NewLine;<p>&&num;8220&semi;मुझे लगता है कि इन महान लोगों के विरुद्ध हथियार उठाना घृणित कार्य होगा। मैं ऐसा कैसे कर सकता हूँ&quest;&&num;8221&semi;<&sol;p>&NewLine;&NewLine;&NewLine;&NewLine;<h3 class&equals;"wp-block-heading" id&equals;"h-श-र-क-ष-ण-क-द-ष-ट-क-ण-कर-म-क-महत-त">श्रीकृष्ण का दृष्टिकोण&colon; कर्म की महत्ता<&sol;h3>&NewLine;&NewLine;&NewLine;&NewLine;<h4 class&equals;"wp-block-heading" id&equals;"h-कर-तव-य-प-लन-क-महत-व">कर्तव्य पालन का महत्व<&sol;h4>&NewLine;&NewLine;&NewLine;&NewLine;<p>श्रीकृष्ण ने अर्जुन को समझाया&colon;<&sol;p>&NewLine;&NewLine;&NewLine;&NewLine;<p>&&num;8220&semi;अर्जुन&comma; तुम्हारी भावनाएँ स्वाभाविक हैं&comma; लेकिन एक क्षत्रिय के रूप में तुम्हारा कर्तव्य अधर्म के विरुद्ध लड़ना है।&&num;8221&semi;<&sol;p>&NewLine;&NewLine;&NewLine;&NewLine;<h4 class&equals;"wp-block-heading" id&equals;"h-धर-मय-द-ध-क-अवध-रण">धर्मयुद्ध की अवधारणा<&sol;h4>&NewLine;&NewLine;&NewLine;&NewLine;<p>कृष्ण ने धर्मयुद्ध की व्याख्या करते हुए कहा&colon;<&sol;p>&NewLine;&NewLine;&NewLine;&NewLine;<p>&&num;8220&semi;यह युद्ध धर्म की स्थापना के लिए है। तुम्हारा कर्तव्य है कि तुम इसमें भाग लो&comma; चाहे सामने कोई भी हो।&&num;8221&semi;<&sol;p>&NewLine;&NewLine;&NewLine;&NewLine;<h3 class&equals;"wp-block-heading" id&equals;"h-न-ष-कर-ष-कर-म-क-श-र-ष-ठत">निष्कर्ष&colon; कर्म की श्रेष्ठता<&sol;h3>&NewLine;&NewLine;&NewLine;&NewLine;<p>अंत में&comma; श्रीकृष्ण ने अर्जुन को समझाया कि कर्तव्य पालन ही सबसे बड़ा धर्म है। उन्होंने कहा&colon;<&sol;p>&NewLine;&NewLine;&NewLine;&NewLine;<p>&&num;8220&semi;अर्जुन&comma; तुम्हारा कर्तव्य तुम्हारे व्यक्तिगत संबंधों से ऊपर है। धर्म की रक्षा के लिए तुम्हें युद्ध करना होगा।&&num;8221&semi;<&sol;p>&NewLine;&NewLine;&NewLine;&NewLine;<p>इस प्रकार&comma; महाभारत का यह प्रसंग हमें सिखाता है कि जीवन में कभी-कभी हमें कठिन निर्णय लेने पड़ते हैं&comma; जहाँ हमारी भावनाएँ और कर्तव्य आमने-सामने होते हैं। ऐसे में&comma; हमें अपने धर्म और कर्तव्य का पालन करना चाहिए&comma; भले ही वह कितना ही कठिन क्यों न हो।<&sol;p>&NewLine;&NewLine;&NewLine;&NewLine;<h4 class&equals;"wp-block-heading" id&equals;"h-मह-भ-रत-क-प-रम-ख-प-त-र-क-त-लन-त-मक-व-श-ल-षण">महाभारत के प्रमुख पात्रों का तुलनात्मक विश्लेषण<&sol;h4>&NewLine;&NewLine;&NewLine;&NewLine;<figure class&equals;"wp-block-table"><table><thead><tr><th>पात्र<&sol;th><th>भूमिका<&sol;th><th>विशेषता<&sol;th><th>अर्जुन के प्रति संबंध<&sol;th><&sol;tr><&sol;thead><tbody><tr><td>भीष्म<&sol;td><td>पितामह<&sol;td><td>ब्रह्मचर्य की प्रतिमूर्ति<&sol;td><td>आदरणीय गुरु<&sol;td><&sol;tr><tr><td>द्रोणाचार्य<&sol;td><td>गुरु<&sol;td><td>धनुर्विद्या के महान ज्ञाता<&sol;td><td>शिक्षक और मार्गदर्शक<&sol;td><&sol;tr><tr><td>कृपाचार्य<&sol;td><td>आचार्य<&sol;td><td>महान योद्धा और विद्वान<&sol;td><td>श्रद्धेय व्यक्ति<&sol;td><&sol;tr><tr><td>श्रीकृष्ण<&sol;td><td>मित्र और मार्गदर्शक<&sol;td><td>योगेश्वर&comma; रणनीतिकार<&sol;td><td>सारथी और परम मित्र<&sol;td><&sol;tr><tr><td>अर्जुन<&sol;td><td>पांडव योद्धा<&sol;td><td>श्रेष्ठ धनुर्धर&comma; संवेदनशील<&sol;td><td>स्वयं<&sol;td><&sol;tr><&sol;tbody><&sol;table><&sol;figure>&NewLine;&NewLine;&NewLine;&NewLine;<h3 class&equals;"wp-block-heading" id&equals;"h-अर-ज-न-क-आ-तर-क-स-घर-ष-एक-गहन-व-श-ल-षण">अर्जुन का आंतरिक संघर्ष&colon; एक गहन विश्लेषण<&sol;h3>&NewLine;&NewLine;&NewLine;&NewLine;<h4 class&equals;"wp-block-heading" id&equals;"h-भ-वन-त-मक-द-व-द-व">भावनात्मक द्वंद्व<&sol;h4>&NewLine;&NewLine;&NewLine;&NewLine;<p>अर्जुन का मन विचलित था। एक ओर उसका क्षत्रिय धर्म उसे युद्ध के लिए प्रेरित कर रहा था&comma; तो दूसरी ओर उसकी मानवीय संवेदनाएँ उसे रोक रही थीं। उसने श्रीकृष्ण से कहा&colon;<&sol;p>&NewLine;&NewLine;&NewLine;&NewLine;<p>&&num;8220&semi;हे कृष्ण&excl; मेरा मन द्वंद्व में है। मैं जानता हूँ कि मुझे लड़ना चाहिए&comma; लेकिन मेरा हृदय इसकी अनुमति नहीं देता।&&num;8221&semi;<&sol;p>&NewLine;&NewLine;&NewLine;&NewLine;<h3 class&equals;"wp-block-heading" id&equals;"h-न-त-क-द-व-ध">नैतिक दुविधा<&sol;h3>&NewLine;&NewLine;&NewLine;&NewLine;<p>अर्जुन के सामने एक बड़ी नैतिक दुविधा थी। उसने अपनी चिंता व्यक्त करते हुए कहा&colon;<&sol;p>&NewLine;&NewLine;&NewLine;&NewLine;<p>&&num;8220&semi;क्या धर्म की रक्षा के नाम पर अपने ही परिवार का संहार उचित है&quest; क्या इससे हमारा कुल नष्ट नहीं हो जाएगा&quest;&&num;8221&semi;<&sol;p>&NewLine;&NewLine;&NewLine;&NewLine;<h3 class&equals;"wp-block-heading" id&equals;"h-श-र-क-ष-ण-क-उपद-श-ग-त-क-स-र">श्रीकृष्ण का उपदेश&colon; गीता का सार<&sol;h3>&NewLine;&NewLine;&NewLine;&NewLine;<h4 class&equals;"wp-block-heading" id&equals;"h-कर-म-य-ग-क-स-द-ध-त">कर्म योग का सिद्धांत<&sol;h4>&NewLine;&NewLine;&NewLine;&NewLine;<p>श्रीकृष्ण ने अर्जुन को कर्म योग का महत्व समझाते हुए कहा&colon;<&sol;p>&NewLine;&NewLine;&NewLine;&NewLine;<p>&&num;8220&semi;अर्जुन&comma; कर्म ही जीवन का सार है। तुम्हारा कर्तव्य है कि तुम निष्काम भाव से अपने कर्म करो&comma; फल की चिंता किए बिना।&&num;8221&semi;<&sol;p>&NewLine;&NewLine;&NewLine;&NewLine;<h3 class&equals;"wp-block-heading" id&equals;"h-आत-मज-ञ-न-क-महत-त">आत्मज्ञान की महत्ता<&sol;h3>&NewLine;&NewLine;&NewLine;&NewLine;<p>कृष्ण ने आत्मज्ञान पर बल देते हुए कहा&colon;<&sol;p>&NewLine;&NewLine;&NewLine;&NewLine;<p>&&num;8220&semi;तुम यह समझो कि आत्मा अमर है। शरीर नश्वर है&comma; लेकिन आत्मा का न जन्म होता है&comma; न मृत्यु। इसलिए&comma; अपने कर्तव्य से विचलित मत हो।&&num;8221&semi;<&sol;p>&NewLine;&NewLine;&NewLine;&NewLine;<h3 class&equals;"wp-block-heading" id&equals;"h-य-द-ध-क-अन-व-र-यत-एक-व-य-पक-द-ष-ट-क-ण">युद्ध की अनिवार्यता&colon; एक व्यापक दृष्टिकोण<&sol;h3>&NewLine;&NewLine;&NewLine;&NewLine;<h4 class&equals;"wp-block-heading" id&equals;"h-अधर-म-क-व-न-श">अधर्म का विनाश<&sol;h4>&NewLine;&NewLine;&NewLine;&NewLine;<p>श्रीकृष्ण ने अर्जुन को समझाया कि यह युद्ध अधर्म के विनाश के लिए आवश्यक है। उन्होंने कहा&colon;<&sol;p>&NewLine;&NewLine;&NewLine;&NewLine;<p>&&num;8220&semi;यह युद्ध केवल राज्य के लिए नहीं&comma; बल्कि धर्म की स्थापना के लिए है। तुम्हारा कर्तव्य है कि तुम इसमें भाग लो।&&num;8221&semi;<&sol;p>&NewLine;&NewLine;&NewLine;&NewLine;<h4 class&equals;"wp-block-heading" id&equals;"h-व-श-व-व-यवस-थ-क-स-त-लन">विश्व व्यवस्था का संतुलन<&sol;h4>&NewLine;&NewLine;&NewLine;&NewLine;<p>कृष्ण ने विश्व व्यवस्था के संतुलन की बात करते हुए कहा&colon;<&sol;p>&NewLine;&NewLine;&NewLine;&NewLine;<p>&&num;8220&semi;कभी-कभी विनाश भी आवश्यक होता है&comma; ताकि नए युग का सूत्रपात हो सके। यह युद्ध एक नए युग की शुरुआत है।&&num;8221&semi;<&sol;p>&NewLine;&NewLine;&NewLine;&NewLine;<h3 class&equals;"wp-block-heading" id&equals;"h-न-ष-कर-ष-धर-म-और-कर-तव-य-क-समन-वय">निष्कर्ष&colon; धर्म और कर्तव्य का समन्वय<&sol;h3>&NewLine;&NewLine;&NewLine;&NewLine;<p>अंत में&comma; श्रीकृष्ण ने अर्जुन को समझाया कि धर्म और कर्तव्य का समन्वय ही जीवन का सार है। उन्होंने कहा&colon;<&sol;p>&NewLine;&NewLine;&NewLine;&NewLine;<p>&&num;8220&semi;अर्जुन&comma; तुम्हारा धर्म और कर्तव्य एक ही है &&num;8211&semi; अधर्म के विरुद्ध संघर्ष करना। इसलिए&comma; अपने मन को स्थिर करो और युद्ध के लिए तैयार हो जाओ।&&num;8221&semi;<&sol;p>&NewLine;&NewLine;&NewLine;&NewLine;<p>इस प्रकार&comma; महाभारत का यह प्रसंग हमें जीवन के गहन सत्यों से परिचित कराता है। यह हमें सिखाता है कि कभी-कभी हमें अपनी भावनाओं से ऊपर उठकर अपने कर्तव्य का पालन करना होता है&comma; भले ही वह कितना ही कठिन क्यों न हो। यह हमें यह भी समझाता है कि धर्म और कर्तव्य का मार्ग कभी-कभी कष्टदायक हो सकता है&comma; लेकिन वही मार्ग हमें सच्चे अर्थों में महान बनाता है।<&sol;p>&NewLine;&NewLine;&NewLine;&NewLine;<div class&equals;"wp-block-buttons is-content-justification-space-between is-layout-flex wp-container-core-buttons-is-layout-3d213aab wp-block-buttons-is-layout-flex">&NewLine;<div class&equals;"wp-block-button"><a class&equals;"wp-block-button&lowbar;&lowbar;link wp-element-button" href&equals;"https&colon;&sol;&sol;sanatanroots&period;com&sol;&percnt;e0&percnt;a4&percnt;ad&percnt;e0&percnt;a4&percnt;97&percnt;e0&percnt;a4&percnt;b5&percnt;e0&percnt;a4&percnt;a6-&percnt;e0&percnt;a4&percnt;97&percnt;e0&percnt;a5&percnt;80&percnt;e0&percnt;a4&percnt;a4&percnt;e0&percnt;a4&percnt;be-&percnt;e0&percnt;a4&percnt;85&percnt;e0&percnt;a4&percnt;a7&percnt;e0&percnt;a5&percnt;8d&percnt;e0&percnt;a4&percnt;af&percnt;e0&percnt;a4&percnt;be&percnt;e0&percnt;a4&percnt;af-2-&percnt;e0&percnt;a4&percnt;b6&percnt;e0&percnt;a5&percnt;8d&percnt;e0&percnt;a4&percnt;b2&percnt;e0&percnt;a5&percnt;8b&percnt;e0&percnt;a4&percnt;95-3&sol;">Previous<&sol;a><&sol;div>&NewLine;&NewLine;&NewLine;&NewLine;<div class&equals;"wp-block-button"><a class&equals;"wp-block-button&lowbar;&lowbar;link wp-element-button" href&equals;"https&colon;&sol;&sol;sanatanroots&period;com&sol;&percnt;e0&percnt;a4&percnt;ad&percnt;e0&percnt;a4&percnt;97&percnt;e0&percnt;a4&percnt;b5&percnt;e0&percnt;a4&percnt;a6-&percnt;e0&percnt;a4&percnt;97&percnt;e0&percnt;a5&percnt;80&percnt;e0&percnt;a4&percnt;a4&percnt;e0&percnt;a4&percnt;be-&percnt;e0&percnt;a4&percnt;85&percnt;e0&percnt;a4&percnt;a7&percnt;e0&percnt;a5&percnt;8d&percnt;e0&percnt;a4&percnt;af&percnt;e0&percnt;a4&percnt;be&percnt;e0&percnt;a4&percnt;af-2-&percnt;e0&percnt;a4&percnt;b6&percnt;e0&percnt;a5&percnt;8d&percnt;e0&percnt;a4&percnt;b2&percnt;e0&percnt;a5&percnt;8b&percnt;e0&percnt;a4&percnt;95-5&sol;">Next<&sol;a><&sol;div>&NewLine;<&sol;div>&NewLine;

Exit mobile version